ERA SA KOLAI-CIBA VAKA-BOTO ENA KATAKATA E VITI

I have received many email requests for a translation of a couple of my Blog Posts into the Fijian language. These were posted in 3 parts in March on the topic of the THE BOILED FROG SYNDROME IN FIJI.

Please print out and send to as many people as possible. Vinaka.
_____________________________________________________

E dua na marama (Hannah Arendt) a vaka oqo na nona vosa; “Na veika ca eda dau kurabuitaka ni yacovi keda vakasauri, e sega ni dina ni a qai tubu koso walega na kena yacovi keda mai; ia e da sega ga ni a kila kasamataka rawa na kena sa tubu cake lo tikoga vakamalua ena keda maliwa na veika ca e vuqa”, vaka ko ya.

Na ulutaga era vakatoka tiko oqo na “Biologist” (Daudikevi ni bula ni manumanu lalai) – me “BOTO VAKABUTARI E NA BUEBUE NI TOBU WAI”- e sega ni leqa e a vakasauritaki na kena yaco, ia e a vakatovotovotaki ena nodra biu na “BOTO” ena dua na tobu wai rauta ni 20ºC na kena katakata, sa qai vakatuburi cake tale ki na 30ºC vakalailai tale sa toso tale yani ki na 40ºC, toso cake tikoga vakamalua ki na 90ºC ka tara sara yani na 100ºC, sa tekivu sara me buebue na tobu wai, era sa mani mate vakadua na boto kece era a tiko kina.”

E sega li ni vaka oqori na sala vuni ni kena vakarusai ka vakamatei vakadua na noda dodonu, dokai, rokovi na i taukei meda bula e na yalo galala ka tiko ena vakacegu kei na nuidei ena vanua sa solia vei keda na Kalou me noda ka bula kina? E na gauna oqo, sa tubu cake sara tiko vakalevu na i vakarau ni katakata ni kena vakarusai na veika kecega me baleti keda nai taukei, me tekivu main a yavu tu ni vakavulewa ni 1997 ka vakatulewataki koto kina na kena maroroi kei na taqomaki ni dodonu vaka i taukei ni vanua. E ra sa vakacegui na Matabose Levu Vakaturaga, ka vaka talega kina na vaka i lesilesi ni NLTB. Sa sega ni ra vakatauca rawa na Mataveilewai na lewa dodonu, ia na lewa ga sa vakadonuya na Mataivalu nei Bainimarama (M/R – PM) me vakayacori.

Na bula ni veisiga yadua e Viti e daidai, sa yali kina na serau ni mata mamarau, matadredredre ni yalo galala kei na vakacegu me vaka ena veigauna e liu; ia sa laurai matavotu e matadra na lewe ni vanua edaidai na nodra lomabibi, nuiqawaqawa kei na loma leqataka na veika me ra bula tiko kina ena siga ka tarava, e vakabibi oqo vei ira era vakasivoi mai na nodra cakacaka vakamatanitu, Kabani ni buliyaya, Veivoli, Koronivuli, Uniuni ni cakacaka kei ira na lewe vuqa era dau kau nodra i voli mai ki na makete ni veikoro lelevu vakataki Suva, se Lautoka ena mua ni macawa me baleta na qaravi ni vuli ni luvedra, kedra kakana, nodrai sulu, veilakoyaki, tikobulabula, ogaoga ni lotu, matavuvale kei na ka vakavanua.

E dina ga ni vuqa vei keda, eda nuiqawaqawataka vakalevu na veika e dui baleti keda ga vakaikeda; ka vakavuna na noda sega ni kauwaitaka se vu tiko mada mai vei se vei cei se baleta na cava na bula leqaleqa sa bikai keda tu edaidai.

Ia, era tiko na lewe vica wale ena keda maliwa, era sa raica tiko ni veika baleti keda na i Taukei sa cakava vuni tiko oqo na Matanitu Vakaivalu nei Bainimarama, sa i koya vata ga na ka a yaco vei ira na Boto ena tobu wai buebue e ra a vakabutari bulabula kina.

Ko Naomi Wolf (e dua na marama va koroi levu ni vuku, PhD) Ena nona raica lesu na i tukutuku makawa ni nodra vakarusai se vakawabokotaki e dua na mata-tamata, e a vakatekivu taki mai vei Mussolini. A yaco me vakatetei vakalevu nai vakarau ni veivakarusai oqori, ena loma ni ka 20 ni yabakidrau ena kedra maliwa na i liuliu lelevu ni veimatanitu mai Europe-vakataki Hitler, Stalin, Goebbels kei Mussolini. E na kena vakadewataki ena kedra maliwa nai Liuliu Vosavakadua vaka qo (Dictator) na sala vuni ni veivakarusai, sa vaka e tu edua na i vakarau tudei (blue print) vei ira na Matanitu ena gauna ga era dui via vakayagataka kina.

Ena matanitu ko Itali, e nai tekitekivu ni 1920, e ra sega ni vakabauta vakalailai na lewe ni vanua ni rawa me yacovi ira vakasauri e dua na leqa ni tiko yavavala ni nodra veiliutaki. E vaka talega kina mai Jamani ena 1931-1933, era vakabauta vakadredre sara ga na tamata taucoko ni rawa me yaco na veika era raica sara tu ga e matadra dina ni sa yaco tiko. Ena kidrowa kei na rarawa ni yalodra, e ra dui taroga lo tu e lomadra se yaco rawa vakacava? Se cava na kena dede? Se cava ena tarava tale mai na leqa ni bula ni veisiga era sotakaya tiko? Se gauna cava ena oti kina nodra bula vakavesu tu ena ruku ni lawa kaukauwa ni gasau ni dakai?

Taro eda na via taroga, se cava beka ena yaco; kevaka era a duavata na lewe ni vanua taucoko mai Jamani mera veisaqasaqa vata (confront the abusers of parlimentary process) kei ira na i lala era vakatanitaka se talaidredre ki na dodonu ni lawa ni vakatulewa ni matanitu e na gauna ko ya?

WASE II NAI SOQOSOQO VAKA-POLITIKI ERA TU E DAIDAI

Na ka bibi eso meda kila tiko baleti ira na vei mataisoqosoqo Vaka Politiki lelevu se lalai, ‘oya ni ra sega ni dau vakasauri ga na nodra tubu mai, sega talega ni dau kilai nodra yavu ni sasaga, vaka talega kina na sala ni kena cakacakataki nodra i naki se vanua cava ga era sa na via mua yani kina.

Na ka bibi me nanumi deivaki tiko baleta na “democracies” (domo ni digidigi lewe ni vanua e lewelevu) ‘oya, ni sa dau vakatau kina na vanua mera sa mua yani kina na nodra i tosotoso, ka sega ni dua na gole lesu tale e rawa me ra cakava kina.

Ia ke mani dua na tamoi lesu vakidacala e yaco me cakitaka tale na nona “yalodina” kina (impatriotic and bordering on treason). Ni sa tekivu me kavoro e dua na taba ni cakacaka ni matanitu sa dau kunei ni sa na tubu cake tiko ga me levu na vakalelewa kei na veibeitaki vei ira na tamata era vakalecalecava na nodra naki cataka lo tiko mera vorolaka ka vakarusa vakadua na Matanitu. (E Viti, ena gauna oqo – na mataqali vakalelewa e vakatabuya tiko na Military Regime me cavuti, tabaki ena pepa se i tukutuku kacivaki ena retio se T.V. ko ya na “vosa e tauci me vakauqeta na yalo ca kei na cudru me tubu kina na tiko yavavala ni veivorati vakalewe ni vanua raraba” (“inciteful” – vosa vou ni Military Regime)

Na veika kece sa ceuraki tiko yani oqo, ka oka talega kina na kena sagai me tataseresere vaka matailalai na lawa tu ni kena buli na Palimedi; kei na kena vorolaki na nodra kumukumuni vata na lewe ni vanua me kakua kina na via veivorati me vaka e dua na i “vakarau buli” (blue print plan) me baleta na kena “vakarusai” se “talaraki sobu” e dua na matanitu digitaki vakalewe ni vanua (Democratic government).

Raica mada na ka e baleti Berlin-1931 me kena i vakaraitaki. Oqo e dua na matanitu e rui maucokona vinaka tu na i vakarau ni nodra bula ni veika kecega. E dei vinaka tiko na vakatulewa ni nodra Palimedi ena kena Yavu tu vakalewa. Era qarava vakadodonu tiko na Turaga ni lewa, Loya kei na kena Mataveilewai na nodra i tavi. E ra sicivaka vinaka tiko na Dauveivoli na bula vakailavo ni lewe ni vanua. E sautu na nodra Makete ena vua ni qele mai vei ira na dauteitei. E ra wele ka marautaka kece tiko na lewe ni vanua raraba na bula galala, sautu kei na vakacegu era sota kaya tiko, ia era sega ni kila kasamataka rawa na leqa ni vere vuni era sa bukidruadruataka lo tiko na i lala era via taura vakaukauwa na veiliutaki ni Matanitu.

E na nona i vola baleta na “Veisereki mai na Veivakararawataki”, a vola kina vaka oqo ko Ms N. Wolf “Na vanua ko Thailand, a yaco kina e dua na “Vuaviri” (coup) ena loma ni dua ga na macawa. Oqo na ka era a cakava kina. Era sa digitaka oti tu e liu okoya era via vana (boom, boom, boom) me vaka e dua ga na noda i vakarau ni volivoli ena noda taura mai na loma ni sitoa nai yaya ga, eda sa lewa oti tu meda volia. (Na “Blueprint” – se lawa ni ka me caka, e tini na kena i kabakaba), ia, e vaka koto ‘qo na veika dina sa dau yaco, baleta ni a dau caka mai liu, ia me caka vakatalega kina ena gauna oqo, ko ira kece era nakita lo tiko me ra vorolaka se vakarusa e dua na matanitu era a digitaka, taukena, cicivaka na i wase levu ni lewenivanua (democracy), era sa kila vinaka oti kece tu na veitaravi ni i kabakaba ni veika era via cakava. Ke segai ‘oya, ia era na osota na veisaqata kecega na lewenivanua taucoko ena rere kei na veilecayaki ena nodra via kila se leqa levu cava sa yacovi ira tiko.

Ko ira kece na lewe ni vanua, era tubu ka susugi cake mai na veiliutaki ni Matanitu ni lewenivanua (democracy) sa taukei vinaka sara ki na nodra vakasama na kena i tovo kei na kena vinaka, ka sa vakadeitaka talega ki na nodra vakabauta ni na sega ni dua na tamata, ena vinakata me vakacacana, se rawa me va-kavorotaka; Ia era sega tiko ni kila ni rui ka rawarawa wale sara me sogolati ki tautuba na i vakarau ni veiliutaki vaka ko ya”.


Na veiliutaki vakalewenivanua (Democracy) e vaka na i vakarau ni noda susugi ira na gone lalai – ‘oya ni vinakati kina na veivukei kei na veimaroroi ni yalo matua kei na loloma, ia e segai na kaukauwa vakayago meda taqomaki ira kina mai vei ira na dauvei vakacacani e vuqa.

Ko ira e da okati ira me ra i Liuliu Dauvosavakadua me vakataki rau ko “Stalin” kei “Goebbels” (Dictator), e rau a bulia cake na vakasama ni kena vakayagataki na “vakalelewa” kei na “veivakasewasewani” (criticism), me i yaragi me kautani kina vua e dua na lomana na nona vanua ka sa dau vakatubura mai e dua na draki ni bula veilecayaki kei na nuiqawaqawa e na kedra maliwa na lewe ni vanua. Oqori na vuna a vakasalataka raraba kina ko Ms. Wolf (e dua na marama, Dau ni Politiki) ni a kaya, “E rui ka bibi me qarauni matua sara tiko, me kakua sara ni vakalawataka na Matanitu na cala ni i tovo ni vakasama me ‘o ira ga na tamata era “KAUKAUWA” – era sa dau okati mera “DODONU” – ka sega nira dau vakacalai rawa (might is right). Oqori na ka sa cakava tiko na “Matanitu Vakaivalu” (Military Regime) nei Comdr F. Bainimarama e Viti e daidai.

Ena siga sa na vakataulewa kina na Peresitedi (Rt J. Iloilo) ena yavu oqo ni “KAUKAUWA (dakai) ga e nona na DODONU” (might is right); Oqori talega na siga era sa na okati ira kina na lewenivanua raraba mera sa kena meca “Naba Dua” (No. 1). Oqori talega na i tekitekivu ni nodra sogobututaki na lewenivanua ki na dua nai vakarau ni bula ni veivakarerei, veivakalolovirataki kei na veivakasaurarataki. Sa na kauta tani talega na nodra dodonu, nodra galala ni digidigi, vosataka nodra vakabauta ena yalo vakacegu kei na nuidei.

Oqori na lawa “KAUKAUWA” tawadodonu e ra sega tiko ni kilakasamataka na lewenivanua raraba na nodra sa vauci ka vesuki tu kina.


E dina ga ni vaka eda kidacalataka na nodra sa dau tauri vakavesu eso e tukuni ni ra voroka na lawa, ‘so tale era kau sara yani ki na mata i Turaga ni lewa Levu ka ra beitaki ni vosa cataka na Matanitu me vakatubu uwe se veivorati mai vei ira na lewenivanua.

Ia, eda raica tiko ni toso tu ga na bula ni veisiga yadua me vaka na kena i vakarau. Era tabaka tikoga mai na (News Paper) i tukutuku, ko ira na kena dui Valenivolavola, era lako ga ki volivoli na marama ni veivuvale, era laki teitei ga na dauteitei, ka lako tiko ga ki koronivuli ko ira na gone kei na Qasenivuli, ka vaka e lako tu ga vakavinaka na ka kece ka vaka e sega na leqa eda raica.

Ia, ni sa oti yani oqo sivia e dua vakacaca na yabaki ni vuaviri ni 2006 nei Comdr. Bainimarama, sa seavu tani yani vakatalega kina na draki vinaka ni bula galala, sautu, kei na nuidei ena vuku ni veiliutaki vinaka ni Matanitu era digitaka na Lewenivanua (SDL).

Eda sega ni raica mada me basika mai e dua na dina ni vosayalayala nei Comdr. Bainimarama ni nona Matanitu (M/R) Tu-Vakawawa, ‘oya me vakarusa vakadua na cakacaka butobuto dau veilawakitaki, tatara vakaveitalia, se butako, laba, veivakaduiduitaki, vakamatetamata, cakacaka e matanalevu – sega ni vunitaka e dua na ka, rarama ka savasava taucoko sara na lawa ni veiliuaki ni nona Matanitu Vakaivalu (Military Regime).

Ia e daidai era “kudru ena cudru” nai wase levu ni lewe ni vanua ena kena ca kei na kena toso sobu na i tovo ni veiliutaki sa cakava tiko na Matanitu Vakamataivalu nei Bainimarama. Era sa vosovosota dredre sara tiko na lewenivanua raraba na kena sa qai toso cake tikoga na vakaleqai ni bula vakavuvale, vakacakacaka, qaravi ni vuli, veika vakalotu, vakavanua, kei na bula vakailavo ni veivoli ena gauna oqo.

Eda sa namaka tiko ena gauna oqo me vakatauca na Mataveilewai na lewa ni dodonu.

Kevaka sa na lewa na Mataveilewai me ‘okoya ga e tu vua na “Kaukauwa” e nona na “dodonu” (Force is OK) me vaka na vuaviri a yaco ena Tiseba/5/2006, sa dusia vakamatata sara tu ga oqori vei keda kece na vakadomobula ni lewa kaukauwa vakaivalu sa dau vakatauci ki na lewe ni vanua raraba, ka sega ni kauwaitaki kina na i tovo dodonu kei na dina.

Oqo na mataqali veiliutaki e kaya tiko ko Bainimarama “Ni sa qarava tiko na cicivaki ni dua na Matanitu vinaka, cakacaka vakasavasava, ka segai kina na verevuni ni veilomacataki.

WASE III

Ena 1933, era a cakava kina na “Nazi Goebbels” (matailala veiliutaki vakamatanitu mai Jamani) e dua na veivakasavasavataki ni vakailesilesi vakamatanitu mai ke ya, e vakabibi sara oqo vei ira na vakailesilesi e caka me vaka na Loya, kei ira na Turaganilewa kei ira na nodra dui Vunivola kei ira na kena vakailesilesi tale eso. Ko ira na i Liuliu, era dui kauti ira ga mai na dui wekadra voleka me ra taura na nodra cakacaka ena vakasivoi vakatawadodonu mai na nodra i lesilesi.


E ka dina taucoko sara na noda loma tarotarotaka tu na dodonu kei na dina ni veivakasavasavataki ni duka vakapolitiki sa mai caka tale tikoga oqo vei keda e Viti kei na kena a caka o ya mai Jamani ena 1933.

E dua tale ga na ka dina e dau yaco ena veigauna eso me vaka a kaya ko Ms. Wolf (dau-ni-rai-vakapolitiki) ‘o ya na nodra dau tubu mai eso na “i Liuliu, era dau ni lewa kaukauwa” (tyrant) me ra veivorati kina kei ira na i “lala-bati-kadi” (terrorist) – era dau tubu se basika mai ena veigauna eso – (me vakataki iratou na lewe tini na beitaka tiko oqo ni ra via veivakamatei). E segai ni ko Ballu Khan walega kei na lewe viwa tale, ia o’ keda kece na lewe ni vanua raraba, eda sa okati vata kei ira nai matailala-bati-kadi” (terrorist) – ena ruku ni nona lawa kaukauwa na Matanitu Vakaivalu – me tabu sara ni dua na tamata me cavuta, kacivaka ena retio se vola ena pepa e so na “Vosa ni veiuqeti” (inciteful) me tubu kina na tiko yavavala ni lewenivanua raraba.

E tukuna tale tikoga ko Ms. Wolf, na nodra dau vakayagataka na Matailala Vakapolitiki eso na “Lasu” me nodra i yaragi ni veivagolei tani mai na vakabauta raraba ni lewe levu (democracy).

Ena i “Lala-Vakapolitiki” (democracy) e dau taurivaka na “Lasu” me ra lawakitaki kina na tamata.

Ia, ena i “Lala-Vakapolitiki (fascist shift) e dau taurivaka na “Lasu” me ra veilecayaki, lomalomarua se duiyaloyalo kina na tamata.

Na “VEILASUTAKI”, e nodra i yaragi kaukauwa na i “Lala Vakapolitiki” (fascist shift), era nakita kina me ra veilecayaki, lomalomarua, ka sega ni kila na ka e “DINA” mai na ka e “LASUTAKI” tiko.

Ena gauna e sa na tu veilecayaki kina na nodra bula na lewenivanua, ka sega ni kila na ka “dina” mai na ka “lasu” mera digidigi kina, qori na gauna sa tukuna vakamatata vei keda kece na noda sa vakadrukai, ka sa kautani vei keda na kaukauwa taucoko sara e rawa meda bula ka tiko vinaka kina.

E dua tale na leqa e dau vakavuna me tasogo se karusa kina bula ni yalovata vakalewenivanua (democracy), ko ya, na nodra sega ni dau vosa vakadodonu mera tukuna na ka dina ko ira na veiliutaki ena gauna e dodonu mera dau vosa kina.

E dusimaka tale tikoga vei keda kece ko Ms. Wolf ni yaga meda kila ka vakasamataka rawa tiko se cava meda na cakava ke eda mani sotakaya vakasauri na leqa ena gauna ni bula veilecayaki da donuya tiko oqo.

Era kaya na dauveivoli ni sa tosotoso dredre sara tiko na cicivaki bisinisi ena gauna oqo ni vakatauvatani kei na nodra dau rawa tubu ena veigauna sa oti. Sa tubucake tikoga na levu ni nuiqawaqawa kei na rerevaki ni dui vakaunona kei na vakaduduile vakapolitiki sa tu ena keda maliwa e daidai.

E vuqa vei keda eda sega sara tu ga ni kila se vakacava tu na i rairai ni veiliutaki ni i “Lala Vakapolitiki ka vakatokai tiko ‘qo me “FASCISM”? E so era kaya ni ra moimoi malua me vaka na nodra yabe sidosido na sotia e na nodra lomanibai waya era vakaukauwa yago tiko kina. Ia, e sega dina ga ni vaka kina na kedra i rairai.

Na matanitu se vanua era sa sogolati se sogobututaki tu vakaukauwa na lewena, era na raica ka qarauna tiko na kena veiliutaki me qaravi vinaka tikoga na veika vakalawa kei na kena mataveilewai. Me ra taba i tukutuku (News papers) tikoga na Dautabaivola. Me ra kacivaki tukutuku tikoga na T.V. kei na Radio. Na Univesiti kei na Tabacakacaka ni Vuli mera na qarava ga na veivakatavulici. Mera na dui qarava tu ga na tamata cakacaka na nodra dui i tavi na tamata yadua ena veitabana era lesi kina.

Ia, na ka ga e macala deivaki tiko ena dui lamadra na lewenivanua ni sa yalani lo oti tu na i yalayala ni vosa e rawa mo cavuta kei na vanua mo butuka me kakua kina ni vakasivoi mai na nona cakacaka e dua na tamata se me kau vakavesu ki na Mataveilewai se me vakararawataki mai vei ira na sotia se ovisa. E rui dau ka bibi talega ki na mataqali veiliutaki ni “Vakataulewa Taudua Vakaikoya ga” (Dictatorship) me raici ni da makamuria vinaka tikoga na veilawa tu-kece baleta na veidigidigi, na lawa ni soqosoqo ni tamata cakacaka kei na lawa raraba ni bula veicumaki vakalewenivanua duikaikai vakataki Viti. Oqo na mataqali veiliutaki eda raica ni tiko mai Itali, Jamani kei na veiliutaki vaka “Latini” mai Sauca Amerika.

Eda na ia tu ga na veivolavolai kei na vakauitukutuku ena Biaulivaliva (Internet) ena maliwa lala. Eda na vakarokorokotaka tikoga na lawa ni mataveilewai. Ia, sa kovei tani makawa oti tu na noda bula “Galala” (Freedom) na lewenivanua raraba.

A nodra “Yadravi, Vkatawai, Vakadikevi vuni SE rai-lo-taki” (Surveillance) tu na lewenivanua wale, sa i koya dina sara ga na i yaragi kaukauwa ni nodra “sogolati” se nodra “bula vesuki” tu e dua na vanua se matanitu mai vei ira na kedra i Liuliu. Ia me vaka ni rui ka bibi ena lawa ni qito mera tiko vakarorogo, ka muria na lewa nei Raiveri (Refree) ko ira kece na lewe ni qito – ia sa vaka kina na nodra bula vakavanua se Matanitu cava ga eda lewena.

E dina sara ni lewa tiko na qito e loma ni rara na Raiveri, ia e tiko talega na lawa e lewai koya tiko na Raiveri, ka na sega kina ni rawa me veitaliataka na nona liutaka na qito.

Ena rara ni qito vakapolitiki e Viti e daidai, e dodonu tiko li na nodra vakataulewa na kena “Raiveri” (Military Regime & Interim Government)

A cava na i totogi e soli vei ira era kau vakavesu ki na keba ni Mataivalu? Era vesuki vakacava ko ira era vosataka se cavuta eso na vosa ni veiuqeti ni tikoyavavala se veicati ni lewenivanua? (inciteful). Na lawa cava era cala kina na Dautabaivola tukutuku (News Editor)? Na lawa ni dodonu cava era sega kina ni lewai se totogitaki ko ira na Sotia kei na Ovisa era-laba, vesu yalewa (kucu), butako, curu vale vakaveitalia, vakarusa na i yau mareqeti vaka na “computer” nodra na dau volavola ena biaulivaliva ka vuqa tale? Ni sa balavu na gauna ni nodra vesuki se sogolati tiko ni nodra bula na lewenivanua, era sa na tekivu mera qara na sala mera sereki ka galala tani mai nai vesu ni lawa tawadodonu ni Matanitu Vakaivalu.

Era kila tiko ni tu na veitaqomaki ni lawa ni “YAVU-NI-VAKA-VU-LEWA” ni Matanitu digitaki, ia e sega ni dua e doudou me veivorati kei na lewa ni Matanitu Vakatawa (M/R) ena vuku ni veivakararawataki vakayago (physical risk) era na sotakaya ena ligadra na Sotia kei ira na Ovisa.

E dua na marama tina, e kaya vaka oqo; o au edua na tina ni gone, au bolea meu tauri vakavesu ena noqu tokona na “democracy”, kau kila nuidei tu ni na maroroi au na noqu dodonu, kei na yavu ni Vakatulewa ni Matanitu levu, ka vaka talega kina na lawa dodonu ni Mataveilewai, kevaka au mani biu ki na valeniveivesu, ena sega ni dua na mavoa au na sota kaya, ni na maroroi au tikoga na dodonu ni lawa au a vesu kina.

Ia au besebese sara ga ni mate keu vesu bogi dua wale mada ga ena nodra “rumu-ni-veivesu” na Mataivalu, ena ligadra na sotia sega ni kila na loloma vakatamata, sega nodra i tovo vakayalo se vakavanua ka ra sega talega ni doka na dodonu kei na vinaka, ka sega ni macala se era mai curu rawa tu vakacava ena mataivalu ni veitaqomaki ka maroroya na bula ni tamata.

Na i tukutuku ni veigauna (history), e tukuni vakamatata tu kina ni rui ka dredre na kena buli ka tara cake e dua na matanitu, ia e dau rui ka rawarawa wale sara na kena talaraki sobu ka Vakarusai.

Ia, sa dauyaco mai na gauna eda na yacova kina na “mua” ni i lakolako se gaunisala. E segai kina na mua-lesu tale” se “Tu-vakasuka” – Ia, na “Lako ga ki Liu”

WASE IV

Ena gauna era sa dau qaqauraki kina me ra “vaqaqai” ko ira kece era kilai ni ra dau vakalewa se vakadiloya” na nodra cakacaka na “Dauveiliutaki ni matanitu”, sa dau yaco muria totolo sara mai e dua na “buto-leka” ni “vakanomodi” kei na “vakadirorogo” ni veilecayaki kei na nuiqawaqawa.

Ko ira yadudua na lewenivanua era sa dui kila tu na i yalayala ni vanua mera yaco kina. Oqo e dua na lesoni vakapolitiki eda rawa ni vulica mai na ka a yaco mai Jamani.

E rui dau kurabuitaki sara vakalevu na nodra sega ni cakava rawa e dua na ka, ko ira na tamata vinaka, dokai vuku ka vakaitutu cecere era bini tu ena noda vanua ena gauna ni bula veilecayaki eda donuya tiko oqo?

E rairai vuna levu duadua na nona sega ni yavala rawa e dua na tamata, na “rere”. Ni sa tekivu me vakarerei ira na tamata yadudua na Matanitu, sa vukici sara ga kina vakatoboicu na nodra rai ni vakasama vinakataka na Matanitu ko ya ko ira na lewena. Sa na sega kina ni dua e na via soli bula kina, se me vakamaumautaka wale kina na nona vinaka. Eda sa kilavata galugalu kece tu ga na ka sa na rawa ni yaco vei keda yadua.

Me kena i tinitini, ni noda i nuinui ni bula e koto ga ena veimaroroi ni dodonu vakalawa ni noda vanua, ena kena muri na Yavunivakatulewa (constitution) ni Matanitu digitaki – (Elected Government). Ia, kevaka sa na muduki koso, se vukici vakaukauwa na i vakarau tudei ni bula vaka-i-vakarau vaka ko ya; Eda sa na sotakaya dina ga na voravora ni bula sega na kena dodonu vakalawa, io na veivakalolomataki levu ga ni kaukauwa ni lewa nei Ko-Mai-Na-Vosa-Vakadua” – (Dictator Comdr Bainimarama).

Kevaka eda sa na mani yacova na i tutu ni bula rerevaki ni rika-i-savutaki na Yavunivakatulewa (abolishment of Constitution), oqori na tiki ni gauna bibi duadua ki na tamata kecega me vakatulewa ka digitaka kina na dodonu kei na dina kei na dei ni vanua me wiliki koya kina, ni sa na sega ni vakadeitaki tiko na lawa levu vakamatanitu eda a dau vakarurugi tu kina.

E yaga vei keda meda vakasamataka mada e dua na i vakasala yaga a kaya kina vaka qo ko Ms. Wolf; “Ni da dau raica lesuva noda bula ena veigauna sa sivi, eda na kaya beka ni a rawa meda cakava e dua na ka meda vakabula kina na noda vanua, ia au a sega ni mani cakava.

E so tale era na kaya ni a dodonu me ra kua ni cakava se vakaitavi ena so na ka e segai ni vakabauta vaka “democracy”, ia era a cakava ga.

Ia, ko ira take e so, era na qai volaitukutukutaka ga na kedra i tukutuku ko ira na Dauvolaitukutuku era na qai muri mai.

Sa dodonu meda raica sara tiko vakayalomatua ena gauna oqo na i kalawa kece ni noda bula ki na veigauna tawa kilai sa tu e matada ni mataka.

Meda yadrava matua sara tiko vakaukauwa me sa “KAKUA NI YACO TALE VAKADUA” mai muri na vuaviritaki ni noda vanua ena gusu ni dakai, meda vesuki ka sogobututaki tu kina vaka-vesu ena gauna oqo. Ia meda yadrava matua tiko me kakua ni dua me buturaka sobu na i “yau” vakayalo kei nai “tovo” mareqeti ni noda bula vakaitaukei (spiritual & cultural values) okoya eda na maroroya ka vakadewataka tiko yani vei ira na noda kawa era na muri keda mai.

Na sala malumu ka vinaka talega me wali kina na i valavala tawa dodonu vakalawa, vakayalo talega sa liutaka tiko oqo ko Bainimarama kei ira na nona Matabose vakaivalu, okoya sa golea oqo ko Qarase me kauta ki na mataveilewai me veivosakitaki kina ka vakataulewa talega kina me vaka na dodonu ni i vakarau ni Bula galala ena “Matanitu” era Digitaka na lewenivanua raraba (Democracy).

Na dodonu ni kena vakataulewataki ni noda “BULA” se noda “RUSA” na kawa i Taukei e Viti e daidai sa na dui vakatautaki sara ga ki na dui “NODA DIGIDIGI NA TAMATA YADUA”. Na “KAUKAUWA” kei na i “GU” ni noda “VAKATOROCAKETAKI” kei na “LAKO KI LIU” sa na vakatau sara ga ena noda “VAUCIVATA” ka “CAKACAKATAKA-VATA” na i valavala dodonu, dina ka savasava “vua” na “KALOU” kei ira talega na “tamata kecega”.